طبیعت زیبا و دیدنی ماسوله

ماسوله در 55 کیلومتری رشت در استان گیلان قرار دارد. این شهر در ناحیه ای کوهستانی و جنگلی در دامنه ای صخره ای با وسعت 16 هکتار و ارتفاع 1050 متر از سطح دریای آزاد ساخته شده است .ماسوله در 32 کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن قرار دارد و از غرب به خلخال، از شمال به ماسال و از جنوب به طارم محدود است. طول جغرافیایی این شهر 27 درجه و 8 دقیقه و عرض جغرافیایی آن 29 درجه و 1 دقیقه می باشد.

ماسوله ی قدیم یا «کهنه ماسوله» که در فاصله «هشت کیلومتری غرب جاده ماسوله به خلخال» قرار گرفته است سکونتگاه اصلی و اولیه ماسوله ایها بوده است که اکنون آنچه در این مکان به چشم می خورد سنگ دیوار بناهای آن است.در نخستین کاوش های باستان شناسی شهرستان فومن که در شهریور ماه 1374 توسط هیئت پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی استان گیلان در این محوطه صورت گرفت مشخص شد که از سده پنجم تا هشتم هجری «کهنه ماسوله» به عنوان یکی از مراکز مهم در زمینه فلزکاری بوده است.

همچنین سفال های لعابدار با رنگهای متنوع که مشخصات دوره سلجوقی را داشته اند در این منطقه کشف شد این ناحیه به دلیل اهمیت و اعتبار تاریخی آن در شهریور 1385در فهرست آثار ملی ثبت شد.

ماسوله در کنار رودخانه ای نسبتاً پرآب به نام ماسوله رودخان واقع شده است.این رودخانه از به هم پیوستن سرشاخه های بالا دست ایجاد شده و درست در کنار ماسوله آبشار زیبایی وجود دارد. ماسوله در منطقه ای کوهستانی واقع شده است و در ارتفاعات این منطقه قلل مرتفعی وجود دارد که قله ی شاه معلم با 3050 متر ارتفاع، بلندترین آنهاست.

عده ای بر این اعتقادند که در قرن سوم هـ . ق به هنگام فرار “آقاسید جمال الدین اشرف” از طارم ، “عون بن محمد بن علی” از همراهان مجروح وی به این منطقه آمد. وی قبل از مرگ به چوپانی گفت که او را در همانجا به خا ک بسپارد. بعد از خاکسپاری عون بن محمدبن علی در این مکان ، چوپان ها کم کم گرد مزار وی جمع شدند.

رفته رفته خانه هایی ساخته شد و به تدریج ماسوله متولد شد.عده ای دیگر ساخت شهر را بر اساس تاریخ خطی سالک « سالوک معلم » به دو تن از شاگردان سالک به نام های “عین علی” و “زین علی” که مردم را به اسلام فرا می خواندند نسبت می دهند و معتقدند مردم به آن دو گرویده و سپس قبر آنها زیارتگاه اهالی شد.

روایتی زلزله بزرگ سال 890 هجری قمری را علت کوچ ماسوله ایها به مکان فعلی بیان می کند و روایتی دیگر نیز همهگیر شدن بیماری طاعون در سال 943 هجری قمری در کشور را دلیل جا به جایی ذکر می کند.در زمان فتحعلی شاه ، ماسوله تحت اختیار ارتش قرار داشت و برای توپخانه ی ایران گلوله می ساخت.در زمان رابینو ماسوله دارای 5 محله ، دو یا سه کاروانسرا ، دو حمام و بازاری با 400 دکان بود که در زمستان ها خالی می ماندند.

آنچه امروز بیش از هر چیز دیگر توجه جهانگردان و گردشگران داخلی را به خود جلب می کند ؛ معماری ، بافت و ترکیب سنتی منازل ماسوله است.خانه های ماسوله اغلب دارای دو طبقه است. هر خانه در مجموع از دو قسمت تشکیل شده است:

قسمت زمستانی ؛ قسمت زمستانی منازل را در زبان محلی “سومه” می نامند.سومه از اتاقی کوچک که معمولاً در عقب خانه جای دارد و از نور چندانی برخوردار نیست ، شکل گرفته است. تنها نقطه ی نورگیر آن روزنه ای است به نام “لون”. در وسط این اتاق کوره ای که از آن برای آشپزی و تهیه غذا و همچنین تأمین گرما استفاده می شود ، تعبیه شده است.

در گرداگرد اتاق طاقچه هایی ساخته شده که ظروف گوناگون چینی و مسی بر روی آن جا می گیرد.قسمت تابستانی ؛ یا اتاق پیشخوان ، دارای پنجره های اروسی چوبی و بالارو است. این پنجره ها دارای گره های چینی هندسی است و با شیشه های رنگارنگ تزیین می شود.بعضی از خانه ها علاوه بر پیشخوان ، اتاقکی بر بام منزل دارند که به زبان محلی به آن “برج” گفته می شود.

این اتاق تنها در تابستان مورد استفاده قرار می گیرد. در اتاق پیشخوان طاقچه های جانبی دیده می شود. بام هر منزل در ماسوله متمایل به کوه ساخته می شود وقسمت پیشین منازل بر عقب آن مسلط است.محوطه جلوی خانه ها و پشت بام ها هر دو به عنوان پیاده رو استفاده می شوند.

بافت معماری ماسوله در دوران زندیه شکل گرفته است و خیابان های کوچک و پله های بسیار به هیچ وسیله نقلیه موتوری اجازه ورود نمی دهد. معماری ماسوله در یک جمله توصیف می شود:حیاط ساختمان بالایی پشت بام ساختمان پایینی است. تعداد طبقات ساختمان ها معمولا تا دو طبقه می رسد.

اکثر ساختمان ها در ماسوله به رنگ زرد یا رسی است. این باعث می شود که خانه ها در مه بهتر دیده شوند. چرا که نزدیک به یک سوم سال ماسوله در مه فرو می رود. ساختمان ها (بخصوص ساختمان های قدیمی تر) اکثراً دو طبقه ساخته شده اند.خانه های قدیمی که با ترکیبی از سنگ و چوب ساخته شده اند، یکی یکی از بین می روند و جای خود را به ساختمان های بتونی با سقف های آهنی می دهند.

هرچند سعی می شود ظاهر خارجی ساختمان ها همان الگوی سنتی خود را حفظ نمایند.در و پنجره های چوبی (بخصوص انواع قدیمی آن) زیبایی خاصی به ماسوله می دهند و اهالی خوش ذوق ماسوله چهارچوب پنجره ها را گلدان های شمعدانی به نحو شایسته ای تزیین می نمایند.

ماسوله دارای 4 محله اصلی به نام های «خانه بر» (خونَ وَر)، «مسجدبر» (مَزَ وَر)، «کِی سَر» شامل کَفا کِی سَر و بِنَ کِی سر و «اسد محله» (اَسَ مَل) و بازاری در چهار طبقه است که هر چهار محله به طور مستقل به بافت بازار شهر ارتباط بی واسطه دارند.

در حال حاضر در ماسوله بیش از 350 واحد مسکونی وجود دارد که درگذشته (حدود 100 سال پیش)، این تعداد 600 واحد بوده است. وجود بیش از 120 واحد تجاری در محدوده ی بازار ماسوله، بیش از 4 کاروان سرا، 2 حمام خزینه دار، بیش از 33 چشمه ی عمومی (خونی)، 10 مسجد و 5 امام زاده نشان از رونق و شکوفایی این شهرک دارد.

از محلات ماسوله می توان از کشه سر علیا ، کشه سر سفلی ، ریحانه بر ، خانه بر، مسجد بر و اسد محله نام برد. در گذشته چهار پل چوبی بر روی رودخانه احداث شده بود. از این میان پل بنا علی و پل حاجی محمدحسن از اهمیت و کاربرد بیشتری برخوردار بودند.بیشتر اهالی ماسوله ، تالش و دارای مذهب شیعه ی اثنی عشری هستند. وجود امامزاده های متعدد در کل منطقه و پاره ای شباهت های معماری با معابد مهری و مانوی نیز نشان از تأثیرپذیری تاریخی و دینی دارد.

نام ماسوله حداقل از سده ی هشتم و نهم هجری به بعد به همین صورت کنونی خود کاربرد دارد. برخی آنرا برگرفته از نام کوهی در جوار ماسوله به نام «ماه سالار» می دانند به باور ایشان این ناحیه ابتدا «ماسالا» خوانده می شد و بر اثر کثرت استعمال بعدها به «ماسوله» مبدل شد.

به روایتی دیگر کلمه «ماسوله» از دو بخش «ماس» و «اوله» تشکیل شده است. بخش نخست در فرهنگ های ایرانی به معنای کوه و مانع و بخش دوم نیز به معنای بلند است که در ترکیب با «های» تصغیر به مفهوم «مانند» آمده است. بنابر این ماسوله را می توان « کوه بلند » و «کوه انند » معنا کرد.با تکیه بر زبانهای سانسکریت و فارسی میانه آنرا «ماه کوچک» یا « سرزمین ماه کوچک» نیز معنا کرده اند.

بیشتر اهالی ماسوله ، تالش و دارای مذهب شیعه ی اثنی عشری هستند. وجود امامزاده های متعدد در کل منطقه و پاره ای شباهت های معماری با معابد مهری و مانوی نیز نشان از تأثیرپذیری تاریخی و دینی دارد.

زبان مردم ماسوله تالشی (لهجه ماسوله ای) است. جمعیت آن تا سال 1320 بالغ بر 30000 نفر می شد که بر اثر اصلاحات ارضی، توسعه راه ها و نیز زلزله خرداد 1369 مهاجرتها در این ناحیه افزایش و جمعیت آن به شدت کاهش یافت.

ماسوله تابستان هایی با هوای معتدل و زمستان هایی سرد دارد. بیش از یک ماه از سال در این منطقه یخبندان است و در بسیاری از روزها، ابرها چنان تو را در برمی گیرند و هوای مه آلود، زیبایی های ماسوله را دوچندان می سازند. میزان بارش باران و برف نسبتاً قابل توجه است و هوا رطوبت بالایی دارد. این رطوبت به علت خنکی هوا آزار دهنده نیست.

قرار داشتن در شاهراه ارتباطی سابق و وجود هشت کاروانسرا گویای این مطلب است که شغل بسیاری از مردمان ماسوله داد و ستد بوده است. صنایع دستی ماسوله شامل صنایع فلزی و چوبی نیز تا حدود دهه ی شصت رواج داشته که در حال حاضر به کلی از بین رفته است. اقتصاد ماسوله در حال حاضر مبتنی بر گردشگری است.

از غذاهای بسیار خوشمزه شمال ایران مخصوصا شهر ماسوله است. قدمت میرزاقاسمی به سال 1860 میلادی و بازگشت قاسم خان والی از سن پترزبورگ بازمی گردد. وی ذوق آشپزی داشت و غذایی که امروز به میرزاقاسمی معروف است، از ابداعات اوست و به نام وی نیز نام گذاری شده است.

قرار گرفتن ماسوله در شاهراه ارتباطی گیلان و آذربایجان و نیز برخورداری این شهر از هشت کاروانسرا موید این است که اقوام مختلفی از قدیم در این شهر رفت و آمد داشته اند و بسیاری نیز به واسطه مهاجرت و ازدواج طی سالیان متمادی در ماسوله ساکن شده اند.

بنابر این نمی توان گفت که ماسوله ایها به طور خالص تالش هستند ماسوله ایها به واسطه زبانی که صحبت می کنند از گذشته به راحتی می توانستند با اقوام مختلف ایرانی ارتباط کلامی داشته باشند چون زبان تالشی به مادی و پارتی شبیه است و نیز مشابهت با زبان های اوستایی و کردی دارد.

چموش، گلیم، شال و جوراب، صنایع چوبی و فلزی، لباس های محلی و شیرینی اگردک، عروسک های کوچکی که با نخ کاموا بافته می شوند، دستکش و روفرشی (نوعی جوراب ساق کوتاه) نخی و پشمی، لیف حمام، جوراب ساق کوتاه و بلند، کلاه پشمی و . . . سوغات ماسوله است.

موزه مردم شناسی ماسوله در مدخل ورودی شهر تاریخی ماسوله به همت فرهاد شرفی تاسیس شد. در داخل موزه ماسوله در سه بخش، مجموعه ای از اشیای مربوط به فرهنگ مردم ماسوله به نمایش گذاشته شده است. بخش اول اسناد و وسایل مربوط به صد سال اخیر منطقه ماسوله و اطراف آن است.

بخش دوم و وسایل مربوط به دو قرن اخیر منطقه ماسوله و روستاهای اطراف آن است. بخش سوم وسایل 14 قرن اخیر قرار داده شده است، این اشیاء عبارت از وسایل زندگی مردم و روستاهای اطراف آن است، جنس وسایل از چوب، سنگ، شیشه، چرم و کاغذ و … می باشد.

شهر ماسوله در جنوب غربی استان گیلان در 20 کیلومتری شهر ماکلوان و 36 کیلومتری شهر فومن و 60 کیلومتری شهر رشت قرار دارد. آبشارهای ماسوله به صورت پراکنده در نقاط مختلف آن دیده می شوند و اگرچه در پی سیل های سالیان اخیر دستخوش تغییراتی شده اند ولی همچنان مورد توجه دوستداران طبیعت می باشند.از جمله آبشارهای ماسوله آبشار کوشم ماسوله است که در انتهای دره جنگلی ماسوله و در ارتفاعات این منطقه واقع شده و ارتفاع آن به حدود 30 متر می رسد.

مسیر دسترسی به این آبشار با شیبی ملایم و در امتداد رودخانه و در جهت مخالف جریان آب است که پس از حدود یک ساعت کوه پیمایی و گذر از چند آبشار کوچک دیگر، در انتهای تنگه دیواره ای سنگی دیده می شود که آب از بالای آن به پایین فرو می ریزد.از دیگر آبشارهای این منطقه می توان به آبشار ماسوله رودخان با ارتفاع بیش از 20 متر، آبشار خرم بو (خربو)، آبشار توریشوم و آبشار لارچشمه نیز اشاره کرد که جلوه ای بسیار زیبا دارند.

بازار هر شهر و روستایی از اولین جاهایی است که آدم دلش می خواهد به دیدنش برود. اگرچه ماسوله شهری توریستی است و بالا رفتن از پله ها و گشتن در کوچه پس کوچه هایش به اندازه کافی جذاب است، اما اگر خواستید از بازارش دیدن کنید، جایی که روستاییان دست ساخته ها و بافتنی هایشان یا مربا و ترشی های رنگارنگی که در خانه درست کرده اند را در آن می فروشند سری به بازار ماسوله بزنید.

بازار ماسوله چهار سطح مستقل از هم دارد که در هر طبقه از آن صنایع دستی ماسوله و اقلام جذاب دیگر به فروش می رسد.

ساده تر بگوییم در اینجا جشنواره خوراکی های ترش و شیرین برپاست و کافه ها و رستوران های متعددش و نشستن در آنها میتواند کلی حالتان را از این رو به آن رو کند.

برای شمایی که در کنار طبیعت گردی و روستاهای دیدنی به دیدن جاهای تاریخی هم علاقه مندید، دیدار از بقعه عون بن علی را هم پیشنهاد می کنیم. بقعه عون بن علی یکی از سه امامزاده ماسوله است که طبقه شجره نامه های موجود متعلق به عون بن محمد حنیفه بن علی(ع)، پسر امام علی (ع) است. کنده کاری موجود روی سنگ قبر این بنای هشت ضعلی مربوط به سال 969 هجری قمری است. این بقعه در وسط شهر ماسوله قرار گرفته.

از دیگر جاهای دیدنی ماسوله، پارک جنگلی آن است. پارک جنگلی ماسوله یکی از زیباترین پارک های جنگلی شمال است. هوای خنک و پاک این پارک جنگلی میتواند حسابی سر ذوق بیاوردتان. این پارک در ﻏﺮب ﻓﻮﻣﻦ و 35 ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی آن واقع شده و با 2400 هکتار مساحت از بزرگترین پارک های این ناحیه محسوب می شود.

ﺣﺪاﻗﻞ ارﺗﻔﺎع این پارک 800 ﻣﺘﺮ از ﺳﻄﺢ درﯾﺎ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ ارتفاع آن 1800 ﻣﺘﺮ است.تنوع گیاهان این پارک که بیشترشان راش، توسکا و فندق هستند و همچنین گیاهان دارویی و علفی، امکانات رفاهی و آلاچیق و رستوران و دکه هایی که این منطقه دارد، آن را به یکی از گردشگاه های اطراف ماسوله تبدیل کرده. خوردن آش دوغ را چه در این پارک و چه در خود ماسوله از دست ندهید.

سیل: به دلیل وجود دو رودخانه ی رودخـان و خلیل دشت، ماسوله همواره منطقـه ای سیـل خیز بوده است. متأسفانه در 25 سال اخیر با بی توجهی نسبت به حریم رودخانه و ساخت و ساز در حریم آن، این بناها در معرض خطر سیل قرار گرفته اند که شدید ترین آن ها در سال 1375 رخ داد.

زلزله: به دلیل وجـود دو گسـل شرقی غربی در شمال و جنـوب غربی ماسـوله، این شهر همــواره با زلزله های خفیف و شدید مواجه بوده است. حرکت سنگ های بزرگ از بالای کوه به سمت شهر به دلیل زلزله بسیار عمومیت داشت. به همین سبب هیچ کس حق قطع درختان بالا دست کوه را نداشت.

طی دهه های اخیر، دخل وتصرف در طبیعت و تخلیه ی زباله و فاضلاب شهری به رودخانه، همگی منجر به آسیب های جدی به جنگل ها، مراتع، رودخانه ها و سایر عناصر محیط طبیعی این شهر شده است.هزاران مسافر و بازدیدکننده باعث آلوده شدن محیط و مخدوش شدن عناصر طبیعی آن می شوند.راه سازی بدون مطالعه و هماهنگی با شرایط و امکانات طبیعی و ساخت وسازهای دولتی و غیردولتی، همگی در حال نابود کردن محیط زیست شهر هستند.

در ده سال گذشته نزدیک به 250 واحد ساختمانی جدید با مصالح و شیوه های امروزی در داخل بافت و در حاشیه ی آن احداث شده است. استفاده از مصالح ساختمانی جدید به جای گل، چوب و سنگ و نیاز مردم به امکانات امــروزی و تأثیـر آن در نقـشـه ی بنـاهـا و خصوصـا نـوع پنجـره ها همگـی باعـث تخـریب و ناهماهنگی در سیمای عمومی شهر شده است.

مداخلات عمرانی نسنجیده در شهر ماسـوله، بارها سبب آسیب جـدی به شهر شـده است. امید است که اهالی و مسئولان این شهر بتوانند با تلاش و همت مضاعف، این میراث ارزشمند طبیعی و تاریخی را حفظ کنند و در جهت حفظ و نگهداری و بالندگی آن گام بردارند.