مسجد جامع عتیق شیراز

معماری مسجد عتیق کهن ترین مسجد شیراز

سر در شمالی مسجد جامع عتیق کاشیکاری شده است. چهار کتیبه با نام دوازده امام بر روی دو طرف سر در کاشی کاری شده است. در وسط آن طاق نمای مرتفعی با دو گلدسته قرار گرفته است و سقف آن با آجر نقش و نگار شده است.

در حاشیه ی بالای داخلی این طاق با خط نسخ سوره هل اتی بر روی کاشی نوشته شده است. در انتهای آن با پله هایی به پشت بام و گلدسته ها می رسد که در قسمت جلوی آنها با خط نسخ آیات قرآنی کاشی کاری شده است .در ضلع غربی این طاق نما، راهرو درب دوازده امام ( درب شمالی ) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در قسمت پشتی شبستان کوچکی قرار گرفته است.

 شبستانی بزرگ 30 در 17 با 5 در آهنی مشبک و محرابی از سنگ مرمر عالی و پایه هایی تا ارتفاع یک و نیم متر با سنگ مرمر در شرق طاق نمای وسطی قرار گرفته است. که قسمتی از ان دو طبقه است و عرض آن 5.5 متر می باشد.که متعلق به سال 1347 ه.ش است.

بر روی ستون ها و بدنه این شبستان آیات قرآنی، احادیث و تصاویر گل و بته و خطوط اسلیمی و در حاشیه بالایی آن سوره هل اتی به خط نسخ بر روی کاشی نوشته شده است.

طاق نمای بزرگی در ضلع جنوبی مسجد با مساحت 1200 متر مربع وجود دارد که به علت تخریب این طاق نما در حال بازسازی آن می باشند.در درون آن، کتیبه ای قدیمی با خط ثلث نوشته شده است که بخشی از آن تا به امروز باقی مانده است. در بالای در ورودی شبستان ضلع جنوبی کتیبه ای دیگر با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نوشته شده است که بخشی از آن تخریب شده و از بین رفته است.

این کتیبه در زمان شاه طهماسب اول صفوی نوشته شده و در پایان آن تاریخ 973 ه. ق. تاریخ مرمت مسجد، ذکر شده است.در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد که سقف آن از آجر است و در انتهای آن نیز، محرابی کاشی کاری شده قرار دارد که بر فراز آن به خط کوفی سوره توحید و نام پنج تن نوشته شده و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نوشته شده و در پایان تاریخ 1361 ه. ثبت شده است.

سقف این محراب با کاشی لاجوردی کاشی کاری شده است و دو طرف محراب نیز سنگ کاری شده است. در کنار این محراب، تاریخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقش گردیده است.در ضلع شرقی این شبستان کوچک، شبستان چهل ستون قدیمی  32 در 45 متر واقع شده است. سقف این شبستان از آجر و در آن چهل ستون مکعب  2 در 2 قرار گرفته است.

این شبستان چهار در دارد که به صحن باز می شود. در بالای در این شبستان کتیبه ای است که با خط ثلث پیچیده نوشته شده است و هم اینک برخی از قسمت های آن تخریب و از بین رفته است. این کتیبه نیز در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی (930-984 ه.ق) نوشته شده و بیانگر مرمت مسجد در آن تاریخ است.در مغرب شبستان کوچک، در قرینه با شبستان چهل ستون، شبستان بزرگی  35 در 45 متر ساخته شده است.

سقف این شبستان آهن کوبی شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشیده از سنگ مرمر قرار دارد. ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمین، با سنگ مرمر پوشیده شده است. در این شبستان منبری 12 پلکانی از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روی دیوار و محراب این شبستان نیز 13 کتیبه از آیات قرآنی و احادیث با خط ثلث و نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است.

ضلع غربی دارای دو در است که در قسمت بالای در یکی از آنها، یزدی بندی است و مقرنس کاری و کاشی کاری و معرق کاری شده است. این در که یکی از درهای مهم این مسجد است،  اداره باستان شناسی فارس به مرمت آن پرداخته است.

بر فراز این در کتیبه ای است که آیات قرآنی بر روی آن با قلم درشت و به خط ثلث عالی بر روی کاشی نوشته شده است و تاریخ (1027 ه.) در پایان آن ذکر شده است. در نزدیکی و در امتداد همین کتیبه، کتیبه ای دیگر است که قسمتی از آن باقی مانده و تاریخ 1026 ه.ق. در آن ثبت شده است که بیانگر تاریخ مرمت بنا در زمان حکومت شاه عباس کبیر (996-1038 ه.ق) می باشد.

مسجد جامع عتیق شیراز

ده طاق نما در ضلع غربی این مسجد وجود دارد که در قسمت پشتی شبستان کوچکی قرار گرفته است. در یکی از این طاق نماها راهرو در ورودی است.در ضلع شرقی مسجد نیز طاق نمای بزرگی قرار دارد که در قسمت جلوی آن اندکی کاشی کاری و مرمت شده است .

 چهار طاق نمای کوچک در شمال این طاق نما است و یک راه پله که در زاویه آن یکی از درهای مسجد قرار گرفته است. چهار طاق نمای کوچک در ضلع جنوبی طاق نما است که یکی از این طاق نماها دالان در دوم ضلع شرقی مسجد است و یکی دیگر از این طاق نماها در شبستانی است که در زاویه جنوب شرقی مسجد قرار گرفته است.

صحن مسجد با مساحت 1672 متر مربع با سنگ های مرمر پوشیده شده و در دالان های ورودی مسجد چندین سنگاب وجود داشته که همیشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پای خود را بشویند و وضو بگیرند و پس از آن وارد صحن شوند.

هم اینک یکی از این سنگاب ها که قطر داخلی آن نزدیک به یک متر است و ناحیه خارجی آن دوازده ضلعی است، هم چنین در اطراف آن نقش و نگارهایی وجود دارد و  آیات قرآنی و اسلامی نگاشته شده است.در جلو پلکان ورودی موزه پارس نصب شده است. البته خطوط و نقوش این سنگاب به جهت تأثیر آب، کاملا” مشخص نیست. هم اینک نیز سه نمونه از این سنگاب ها در ابتدای صحن همانند نمونه پیشین آن به صورت دروازده ضلعی موجود است.

مسجد جامع عتیق شیراز

 بنایی مکعب شکل از گچ و سنگ در وسط صحن مسجد ساخته شده است که نزدیک به یک متر از سطح زمین بلندتر است و اطراف آن را ایوانی به عرض دو متر فرا گرفته است. این بنا که در سال 752 ه.ق به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو حاکم فارس، ساخته شده.

سقف ایوان های شرقی و غربی آن به وسیله چهار ستون نگاهداری می شود که سر ستون های آن به شکل مقرنس کاری، حجاری شده است. بر فراز هر یک از این ستون ها، قطعه سنگی است که به شکل محراب در آورده و داخل آن خالی شده است و خطوط اسلیمی و گل و بته بر آن نقش شده است.سقف ایوان های شمالی و جنوبی خدایخانه نیز به وسیله دو ستون مدور نگاه داری می شود.

معماری این بنا مانند خانه کعبه است اما گرداگرد خدایخانه، ایوانی به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نماید. در لبه بالای ناحیه داخلی ایوان ها، کتیبه ای با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالی به قلم یحیی الجمالی الصوفی بر روی سنگ های یک پارچه و با عرض یک متر نگاشته شده و آن نقر شده است به گونه ای که خطوط آن کتیبه برجسته شده و لابه لای این خطوط با کاشی های آبی، معرق پر شده است.

این کتیبه گرداگرد نمای خارجی و مناره ها را پوشانده است (طول کتیبه) خدایخانه هم اینک بازسازی شده است. مسجد جامع عتیق با مرور زمان و در اثر زلزله های متعدد در دوره های متعدد رو به ویرانی نهاده که تاکنون نیز چندین بار بازسازی شده است.

مسجد جامع عتیق شیراز

تاریخچه مرمت این مسجد با توجه به کتیبه های موجود عبارت است از:

1. در سال 973 ه.ق. در زمان حکومت شاه طهماسب اول صفوی.

2. در سال 1026 ه.ق. و 1027 ه.ق. در زمان حکومت شاه عباس کبیر.

3. در سال 1092 ه.ق. در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی.

4. در سال 1318 ه.ش. از جانب اداره باستان شناسی فارس.

خدایخانه نیز پس از تخریب و از بین رفتن برخی از کتیبه هایش، از جانب اداره باستان شناسی فارس و با همیاری واجد کاتب، سید آقا بزرگ نسابه، صرافت، رحیم صمیم، سید هاشم، در سال 1326 ه.ش. کاملا” مرمت شد.

آدرس مسجد جامع عتیق شیراز