نقاش زرین فام شناخته شده ترین کاشی تزئنی در ایران

در سرار تاریخچه سفالگری، از میان تمام شیوه های تزیین سفال،  نقاش زرین فام به دلیل درخشش و انعکاس

رنگین کمانی اش بسیار مورد توجه و تحسین بوده است.

نقاش زرین فام چیست

نقاش زرین فام نوعی تزیین رو لعابی است که برای ایجاد جلای فلزی خاصی در سطح قطعات لعابدار استفاده می شود. سفالگران ایرانی در قرن های هفتم وهشتم هجری این نوع رورنگی ها را لیقه می نامیدند.زرین فام همانگونه که از نام آن پیداست سفالی با لعابی شیشه گونه می‌باشد که جلایی فلزی دارد، اینگونه سفال در نتیجه ممنوعیت استفاده از فلزات گرانبهایی همچون طلا و نقره به عنوان ظروف در ایران اسلامی به کار گرفته شدند.

با ورود اسلام به ایران و تغییر مباحث تفکری و اعتقادی مبنی بر اینکه در فرهنگ اسلامی نباید از طلا و نقره برای ظروف استفاده شود و مکروه دانستن این امر میان مردم، استفاده از ظروف سفالی به جای استفاده از ظروف ساخته شده با چنین فلزات و مواد گرانبهایی گسترش یافت.

در راستای تلاش های مستمر پژوهشی، كارشناسان مرمت در كارگاه های ساخت كاشی در گنبد سلطانیه به تكنیك و روش كار هنرمندان عصر سلجوقی و ایلخانی در ساخت این كاشی دست یافتند.

كشف  تكنیك نقاش زرین فام تا مدت ها موضوع پژوهش و مطالعات آزمایشگاهی بسیاری از محققان داخلی و خارجی بوده است.»«اگر چه اساس و بنیان ساخت این نوع كاشی در بین النهرین بوده اما هنرمندان ایرانی این هنر را در عصر سلجوقی در ایران پی گذاشتند و در عصر ایلخانی، به ویژه در شهرهای كاشان، ساوه و جریان به اوج خود رساندند.»

نمونه هایی از كاشی زرین فام در بخش تربت خانه كه از جمله بخش های معماری موجود در گنبد سلطانیه زنجان است، به تعداد فراوان وجود دارد كه در زمان ساخت این بنا به سفارش كارگزاران ساخت بنا در سلطانیه و در كارگاه های ساخت كاشی در كاشان ساخته می شد.

مونه های دیگری از قدیمی ترین كاشی های زرین فام در محراب مسجد میدان در كاشان موجود بوده كه هم اكنون در موزه برلین آلمان نگهداری می شود. این نوع كاشی، به كاشی قاقاز مغازه ای یا رنگین كمانی نیز معروف است و وجه تسمیه آن شباهت رنگ این نوع كاشی به طیف رنگی موجود در رنگین كمان است.

با بررسی برخی از نقوش زرین فام در هر منطقه، متوجه می شویم که همواره بخشی ازآن ها در شرق مختص نمایش صحنه هایی از دربار حاکم وقت بوده و در غرب نیز به نمایش نشان های خانوادگی اشراف اختصاص داشته است. از سوی دیگر، لعاب زرین فام در ایران، به دلیل انعکاس نور و درخشندگی منحصر به فرد خود، بیش از کشورهای دیگر در تزیین مساجد و اماکن متبرکه به کار رفته است.

انواع کاشی‌های تزیینی

از انواع کاشی‌های تزیینی در بناهای بعد از اسلام، کاشی‌های طلایی یا زرین‌فام را می‌توان نام برد که در اندازه‌هایی متفاوت و به شکل‌های ستاره‌ی هشت پر، شش‌پر، صلیبی،چهارگوشه و هشت‌ضلعی و گاه به شکل دایره یا اشکالی‌ غیر هندسی در کنار کاشی‌های کتیبه‌ای به کار می‌رفته است

اولین کشور که از نقاش زرین فام استفاده کرد

در این اثر بر اساس پژوهش های صورت گرفته، مشخص می شود که عراق نخستین خاستگاه سفالگری زرین فام است و کشورهای خاورمیانه، از جمله مصر و سوریه وایران، بیشترین سهم را در تولید وتعالی آن داشته اند.

لعاب زرین فام که ابوالقاسم فردوسی آن را دو آتشه می خواند، رایج ترین و معروف ترین تکنیک در تزئینات کاشی بود. این تکنیک ابتدا در قرن دوم هجری در مصر برای تزیین شیشه مورد استفاده قرار می گرفت. مراحل کار به این شرح بوده که پس از به کار گیری لعاب سفید بر روی بدنه کاشی و پخت آن، کاشی با رنگدانه های حاوی مس و نقره رنگ آمیزی شده و مجددا در کوره حرارت می دیده و در نهایت به صورت شیء لعابی درخشان و فلزگونه ای در می آمده است.

علی‌رغم حملات سیل‌آسای مغول و ویرانگری و دگرگونی‌های عظیم ناشی از آن،ارتقاء کاشی‌های موزاییکی با نقش‌های محدود و لعاب فیروزه‌ای،

به طرح‌هایی با رنگ‌های‌ متفاوت برای پوشش کامل یک سطح،از مهم‌ترین ابدعات و اختراعات ایرانیان در فاصله‌ی قرون 13-12 م.بوده است؛

تفاوت لعاب لاستری و لعاب زرین فام

تفاوت لعاب لاستری و لعاب زرین فام : در ساخت لعاب لاستری از خود طلا برای تلالو و بدست آوردن رنگ طلایی استفاده می‌شد

در حالی که اساس ساخت لعاب زرین فام بدون استفاده از طلاست و به همین دلیل قیمت لعاب لاستری بسیار گران است.

بیشتر بخوانید:قدیمی ترین بنای خشت و گل جهان منار جام

مواد تشکیل دهنده زرين فام

زرين فام، تشکيل لايه بسيار نازکي از نانو ذرات مس و نقره با جلاي فلزي در طيف هاي رنگي گوناگون است که بر روي لعاب در سومين مرحله پخت در شرايط احياء کوره ايجاد مي گردد. در پژوهش حاضر با رويکردي تجربي، صحت فرمول هاي ارائه شده درکتاب «جواهرنامه نظامي»تاليف محمد بن ابي البرکات نيشابوري بررسي و اولين فرمول ارائه شده در کتاب فوق، به عنوان نمونه انتخاب و مورد آزمايش قرار گرفته است.

به طوري که ميناي مذکور به صورت عملي بر روي سفال لعاب دار ايجاد گرديده و در ادامه ضخامت لعاب پايه و ميناي زرين فام تشکيل يافته، ساختار شيميايي اين لايه ها و نحوه پخش عناصر عمده تشکيل دهنده آنها توسط مطالعات ميکروسکوپ الکتروني روبشي مورد بررسي قرار گرفتند. نتايج آزمايش ها نشان داد که فرمول ارائه شده مي تواند ما را به ساخت لعاب زرين فام برساند.

بیشتر بخوانید :زندان اسکندر یا مدرسه ضیاییه

تلاش برای ثبت هنر لعاب زرین فام ایران در یونسکو

رئیس گروه پژوهشی هنر‌های سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی از تاکید بر احیا، آموزش و تلاش برای ثبت جهانی هنر لعاب زرین فام به عنوان یک لعاب ایرانی در یونسکو خبر داد.

شریف زاده به اهمیت پژوهش‌ها در حوزه لعاب زرین فام پرداخت و گفت: باید تلاش شود تا با شناخت و تولید لعاب زرین فام این لعاب به عنوان یک لعاب ایرانی در یونسکو به ثبت جهانی برسد و این هنر مغفول مانده احیا و آموزش مجدد آن در کشور آغاز شود.

وی افزود: در کشور تنها ۲ تا ۳ نفر هستند که توانسته اند نمونه‌های مشابهی از لعاب زرین فام را تولید کنند و دیگر افراد مدعی در حقیقت از همان رنگ‌های لعاب‌های لاستری استفاده می‌کنند که این لعاب با لعاب زرین فام که بدون استفاده از خود طلاست بسیار متفاوت است.